Αποκαλούμενη και ως η «Αγία Σοφιά του Αιγαίου», η Παναγία η Εκατονταπυλιανή είναι ένα από τα σπουδαιότερα ορθόδοξα προσκυνήματα στο Αιγαίο. Όταν την επισκέπτεται κανείς, δεν γίνεται να μην αισθανθεί ψυχικό δέος και αγαλλίαση μπροστά σε ένα τόσο σημαντικό μνημείο της χριστιανοσύνης.
Τοποθεσία:
Ο ναός της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής βρίσκεται στην πρωτεύουσα της Πάρου, την Παροικία, σε μικρή απόσταση από το λιμάνι της. Αποτελεί ένα από τα παλαιότερα και καλύτερα διατηρημένα μνημεία βυζαντινής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα και μάλιστα το μεγαλύτερο σε μέγεθος.
Ιστορία:
Υπάρχουν διάφορες παραδόσεις σχετικά με την ίδρυση της κατά τον 4ο αιώνα. Η πρώτη αναφέρει πως η Αγία Ελένη, στο ταξίδι της προς την Παλαιστίνη για την εύρεση του Τίμιου Σταυρού, ήλθε με το πλοίο της στην Πάρο και προσευχήθηκε στο μέρος της σημερινής εκκλησίας προκειμένου να βρει τον Τίμιο Σταυρό. Μάλιστα, έκανε τάμα πως αν το καταφέρει, θα χτίσει στη θέση αυτή έναν μεγάλο ναό. Η δεύτερη εκδοχή αναφέρει πως η Αγία Ελένη δεν πρόλαβε να πραγματοποιήσει το τάμα της και πραγματοποιήθηκε από το γιο της, τον αυτοκράτορα Μέγα Κωνσταντίνο.
Κατά το πέρασμα του χρόνου, ο ναός υπέστη αρκετές ζημιές με αποτέλεσμα την αλλοίωση της επιβλητικής του μορφής. Το 1966, ολοκληρώθηκαν οι εργασίες αποκατάστασης προκειμένου να επανέλθει η Ιουστινιάνεια μορφή του.
Η ιερή εικόνα της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής αποτελεί τη δεύτερη προσκυνηματική εικόνα των Κυκλάδων μετά την ιερή εικόνα της Παναγίας της Τήνου
Ονομασία:
Η επίσημη ονομασία της Παναγίας είναι Εκατονταπυλιανή που σύμφωνα με την παράδοση οφείλεται στις 99 πύλες-πόρτες της ενώ η 100η θα φανερωθεί με το άνοιγμα αντίστοιχης μυστικής πόρτας που βρίσκεται στην Αγιά Σοφιά. Η δεύτερη ονομασία Καταπολιανή σχετίζεται προφανώς με την τοποθεσία της εκκλησίας, όπου είναι κτισμένη “κατά την πόλιν”, προς το μέρος δηλαδή της αρχαίας πόλης.
Ο ναός:
Το κτιριακό συγκρότημα της Εκατονταπυλιανής Πάρου περιλαμβάνει τον κυρίως ναό της Παναγίας και αρκετά παρεκκλήσια όπως η Βασιλική του Αγίου Νικολάου και τα παρεκκλήσια των Αγίων Αναργύρων. Τόσο στον κύριο ναό όσο και στα παρεκκλήσια συναντάμε πολλές και σπουδαίες εικόνες με σημαντικότερη την εικόνα της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής που αποτελεί έργο του 17ου αιώνα. δύο από τα σημαντικότερα μνημεία του ναού είναι το Κιβώριο (μαρμάρινο επιστέγασμα της Αγίας Τραπέζης) και το Σύνθρονο (μικρό αμφιθέατρο, στο βάθος της κόγχης του Ιερού Βήματος).
Στη νότια πλευρά, εκτός του μεγάλου ναού, βρίσκεται το αρχαίο Βαπτιστήριο, που ανάγεται στον 4ο αιώνα και θεωρείται το καλλίτερα διατηρημένο βαπτιστήριο όλης της Ορθόδοξης Ανατολής. Στο κτιριακό συγκρότημα της Εκατονταπυλιανής, λειτουργεί επίσης και το Βυζαντινό Μουσείο.
